Hep faturalarını konuşuyoruz, biraz da tarihine bakalım
Vakanüvis
Gündem, elektrik yüklü.
Elektrik faturalarında bir tuhaflık olduğu kesin. Bu tuhaflığı muhalefet zati lisana getiriyordu lakin artık iktidar cenahından da elektrik fiyatlarında güzelleştirmeye ait açıklamalar duyulmaya başlandı.
Konuya dair değerlendirmeler, tartışmalar; gündem, siyaset ve iktisat sayfalarında çokça yer alıyor. Biz ise elektriğin tarihine bakalım biraz…
SANAYİLEŞME, ORMANLARDA TAM BİR KIYIMA YOL AÇMIŞTI
Ankara Üniversitesi Doktora Öğrencisi Naziye Özdemir’in, “Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi’nin” Temmuz 2016 sayısında yayınlanan “İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Elektriğin Tarihi Gelişim” başlıkla makalesinde, elektrik gücünün yalnızca Türkiye’ye geliş vakti değil, tarihteki kıssası kapsamlı bir formda anlatılıyor.
Endüstri öncesi toplumlarda güç; odun, rüzgâr ve hayvan gücünden sağlanıyordu. 1750’lerde İngiltere’de başlayan, sonrasında da neredeyse bütün Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşanan endüstrileşme, kentlerin nüfusunu inanılmaz ölçüde artırmıştı.
Gerek endüstride güç üretimi gerekse binaların ısıtılması ve bir de genel aydınlatma için odunun çok kullanılması sonucu Batılı ülkelerde orman varlığı büyük bir kayıp yaşamıştı. Bu gelişmeler üzerine alternatif güç arayışları başlamıştı. Kömürün damıtılmasından elde edilen ziftin aydınlatmada kullanılması bu arayışlar sonucunda bulunmuştu.
Zift; 19’uncu yüzyıl başlarında havagazı, cadde, sokak, konut, işyerleri ve kentlerin aydınlatılmasında kullanılmıştı. Yeniden birebir periyotta havagazı bulunmuş ve yemek pişirmede bu yeni buluştan yararlanılmıştı. Elektrik gücü ise hâlâ ortalıkta görünmüyordu.
AMPER, OHM VE VOLTA BEYLER
Eski Yunancada kehribara “elektron” deniliyordu. Elektrik sözünün kökeni Antik Yunan’daki bu söze gidiyordu.
Yunan filozof ve matematikçi Thales, statik elektriği bulmuştu. William Gilbert ise 1500’lerin ortalarında statik elektrikle manyetizma ortasındaki farkları tespit etmişti. Stephan Gray, çeşitli unsurları iletken ve yalıtkan olarak sınıflandırmış, Benjamin Franklin elektrik yüklerini artı ve eksi olarak isimlendirmişti.
Alessandro Volta, elektrik pilini bularak kimyasal enerjiyi elektrik gücüne dönüştürüp daima bir akım elde etmiş, Andre Marie Ampere, elektrodinamiği kuran maddeleri belirlemiş, George Simon Ohm ise elektrik akımının tansiyon ve direnç unsurlarını formüle etmişti. 1880 yılında Thomas Edison, elektrik üreten birinci şirketi kurduktan sonra elektrik tüm dünyada süratle yayılmıştı.
1873’te elektrik gücünün havaî çizgiler aracılığıyla iletilmesi bulunmuş, tekrar Edison’un 1879’da akkor lambayı icadıyla da 1881’de birinci elektrik üretim merkezi ile dağıtım şebekesi New York’ta kurulmuştu.
20. yüzyılın başlarına gelindiğinde, elektrik üretimi ve dağıtımındaki teknolojik gelişmelerle birlikte, Avrupa ve Kuzey Amerika’da birçok büyük ölçekli elektrik santrali birbiri arkasına faaliyete geçmişti. Kentlerde küçük elektrik istasyonlarının açılması, fabrikalarda giderek artan elektrik tüketimini karşılamak için hidroelektrik santrallerin kurulması da sürecin operasyonlarından bazılarıydı.
Dünya’da 1900 yılında 1000 MW şurası gücünde olan hidrolik gücün yıllık üretimi 4 milyar kWh iken 1920 yılında 17.000 MW konseyi güce ve 50 milyar kWh’e ulaşılmıştı.
OSMANLI’NIN AYDINLATMA GEREÇLERİ LAMBA, KANDİL, ÇIRA VE MUMDU
Batı ülkelerinde bunlar olup biterken, Osmanlı İmparatorluğu da gelişmelere uzak kalmamıştı. Elektrik öncesi tüm dünyada olduğu üzere Türkiye’de de Osmanlı toplumu enerjiyi odun, tezek, kömür üzere kaynakları kullanarak elde etmekteydi.
Türkiye’de aydınlatmada uzun yıllar çıra, mum ve yağ lambaları kullanılmıştı. İstanbul havagazı ve sonrasında elektrikle tanışmadan evvel meskenler mumlarla, sokaklar ise fenerler ve kandillerle aydınlatılıyordu.
Sonrasında havagazı kullanılmaya başlanmış, kısa bir müddet sonra da havagazı şebekesinin kanalları elektrik iletimine uygun hale getirilmişti. Kentlerin nizamlı aydınlatılması 1800’lü yılların ortasında başlamıştı. Vatandaşların konut ve dükkânlarının önüne kandil koyması mecburiyeti de getirilmişti.
TÜRKİYE’DE BİRİNCİ AYDINLATILAN CADDE BEYOĞLU CADDESİ’YDİ
Böylece Osmanlı mülkü içerisinde tertipli bir biçimde aydınlatılan birinci semt Beyoğlu olmuştu. Daha sonra yüksek kaldırım aydınlatılmış, bölgede yaşayan azınlıkların birçoğu da konutlarına havagazı tesisatı kurdurarak hem aydınlatma hem de yemek pişirme için bu yeni teknolojiyi kullanmaya başlamıştı. Sokaklarda havagazı ile yanan fenerler, meskenlerde havagazı ile aydınlatan lambalar yaygınlaşmıştı.
İstanbul’un ikinci gazhanesi ise Beylerbeyi Sarayı’nın aydınlatılması için 1865 yılında kurulan Kuzguncuk Gazhanesi’ydi. Saray aydınlatması için kurulan gazhane, vakitle artan üretim fazlası gaz ile Üsküdar’ın cadde ve sokaklarının aydınlatılmasını da sağlamıştı. Sonrasında öbür gazhaneler de kurulmuştu. Birebir periyotta İzmir’de de bir gazhane açılmıştı.
“ELEKTRİK TELLERİNİN ALTINDAN GEÇMEYİN, ÖLÜRSÜNÜZ” LEVHALARI
Osmanlı Devleti’nin birinci elektrik santrali ise 1902 yılında Adana Tarsus’ta kurulan küçük bir su santraliydi.
Santrali, Tarsus Belediyesi’nin teknik işlerini yürüten Avusturyalı Dörfler kurmuştu. Tarsus’a 1800 metre uzaklıktaki Bentbaşı mevkiinde bulunan Berdan Irmağı üzerindeki su değirmeni milinin transmisyon kayışıyla çevrilerek 2 kW’lık bir dinamo ile oluşturulan santral daha sonra hidroelektrik santraline dönüştürülerek gücü 60 kW’a çıkartılmıştı.
Buradan elde edilen elektrik, birtakım sokaklar ile Belediye Reisi Sadık Paşa ve Sorgu Yargıcı Yakup Efendi’nin meskeninin aydınlatılmasında kullanılmıştı. Elektriğe ait bilgiler çok yetersiz olduğu için belediye yetkilileri huzursuz bir biçimde bu sistemi kullanıyordu.
Havaî kabloların direklerine “Elektrik tellerinin altından geçerseniz ölürsünüz” yazıları asılmış, teknik takımlar vatandaşları kelamlı olarak da uyarmıştı.
I. Dünya Savaşı sırasında gaz problemi baş gösterince Tarsuslular meskenlerine elektrik bağlatmaya çalışmışlar fakat kapasite yetersiz olduğu için çok azı bu imkândan yararlanabilmişti. 1918 yılında Fransızlar, Tarsus’u işgal ettiklerinde, kent halkının elektriğe olan ilgisini görünce olağan elektrik tesisat ve kullanım fiyatına ilaveten lamba başına ekstra bir fiyat de almaya başlamışlardı.
SİLAHTARAĞA SANTRALİ AÇILINCA ELEKTRİKLİ TRAMVAYLAR DEVREYE ALINDI
Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında devletten imtiyaz alan çok sayıda şirket, ülkenin çeşitli bölgelerinde peş peşe elektrik santralleri ve dağıtım ağları oluşturmuştu.
Bu şirketlerin merkezleri ekseriyetle Londra, Paris, Berlin, Budapeşte üzere şehirlerdeydi. İstanbul’un elektrik, su ve tramvay üzere belediye hizmetleri daha çok Fransız şirketlerince yürütülüyordu.
Avrupa yakasında elektrik gücü genel dağıtım imtiyaz hakkı Macaristan merkezli Ganz şirketine verilmişti. Mutabakata nazaran şirket, bu hakkı 50 yıllığına kullanacaktı.
Daha sonra “Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi” ismini alam firma, gerek savaş kaideleri gerekse de yaşanan sel felaketi sebebiyle Silahtarağa Elektrik Santrali’ni lakin 1914 Şubat ayında işletmeye açabilmişti.
Bu santral açılınca ulaşımda elektrikli tramvaylar kullanılmaya başlanmıştı. İstanbul’un elektriklendirilmesi çalışmalarının yanında İzmir, Şam, Beyrut, Bursa, Adana, Halep, Eskişehir ve Samsun üzere muhakkak başlı kentlerinde de elektrikle aydınlatma için imtiyazlar verilmiş, şirketler santraller kurmuştu.
Cumhuriyet ilan edildiğinde Türkiye’de toplam konseyi gücü 32.8 MW ve yıllık üretimi 44.5 GWh olan 38 santral bulunuyordu. Çoğunluğu motor gücü ile çalışan bu santrallerin 14 tanesi şahıslara, 13 tanesi iştiraklere ve 11 tanesi belediyelere aitti.
Cumhuriyet devrinde elektrik imtiyazı alan kişi yahut şirketlerle var olan mukavelelerin devamı sağlanmış ve uygulamalara motamot devam edilmişti. Devlet, Osmanlı’dan kalan mukavelelerin yanı sıra Alman kökenli şirketlere Ankara ve Adana’da, İtalyan kökenli şirketlere Balıkesir, Bursa, Mersin ve Gaziantep’te elektrik üretim ve satış imtiyazı vermişti.
KİŞİ BAŞI ELEKTRİK TÜKETİMİ 3 KWH’TI; BUGÜN 3.652 KWH
Cumhuriyetin birinci yıllarında ülke nüfusunun yüzde 94’ü elektriksiz kesimde yaşamaktaydı. Kişi başına yıllık elektrik tüketimi yaklaşık 3 kWh’tı. Bu ortada; o yılların elektrik gücüne ait bilgilerini bugünün sayılarıyla karşılaştırınca, bir asır evvel kaidelerin ne kadar olumsuz olduğu daha güzel anlaşılabiliyor.
Günümüz sayılarına nazaran Türkiye’nin yıllık kişi başı elektrik tüketimi 2002-2019 yılları ortasında yıllık ortalama yüzde 3,8 artış göstererek 1.932 kWh/kişi düzeyinden 3.652 kWh/kişi düzeyine yükseldi. Cumhuriyetin birinci 10 yılında vilayet ve ilçeler dâhil 105 yerleşim merkezi elektriğe kavuşmuştu.
Nüfusun yıldan yıla artması ve kişi başına elektrik tüketiminin artış göstermesi, kentlerdeki sanayi ve kent santrallerinin artması ile 1930’da konseyi güç 78 MW’a ulaşmış, elektrik üretimi 106.3 GWh ve kişi başına yıllık elektrik tüketimi 6.7 kWh olmuştu. 1938 yılında tüketilen güç 282 milyon kWh dolayında olup heyeti gücü 178.5 MW’a ulaşmıştı. Bu gücün 172 milyon kWh’ı mesken ve kent gereksinimlerinde, 110 milyon kWh’ı sanayide tüketilmişti.
Üretim kaynaklarına nazaran ise maden kömüründen yüzde 82.3, linyitten yüzde 0.7, akaryakıttan yüzde 10, sair mahrukattan (yakıt) yüzde 0.8, sudan yüzde 6.2 oranında elektrik elde edilmişti.
ELEKTRİK, TOPLUMSAL HAYATI DÖNÜŞTÜRDÜ
Elektriğin gündelik yaşama geçmesiyle gece hayatı başlamış, aydınlatılan yerlerde cümbüşler ve sohbetlerin gerçekleştiği salonlar, bol ışıklı caddeler ve aydınlatılan vitrinlerle, sinema ve ışık şovlarından yararlanan tiyatro gündelik hayatın toplumsal aktiviteleri ortasına girmişti.
Elektrik kullanımını teşvik edici kurs ilanları, mecmua ve gazetelerde afişe edilmiş, elektrikli radyolar, çamaşır makinesi, saç kurutma makinesi, fırın, buzdolabı üzere elektrikli araç kullanımı özendirilmişti. Ulaşım, otel, mağaza, hastane, okul, fabrika ve işyerlerinde elektrik kullanımı giderek yaygınlaşmış, halkın hayat kalitesi yükselmişti.
